Relict van een landschappelijk park van 1 hectare 39 are, aanvankelijk bijna 4 hectare, aangelegd rond een circa 1870 gebouwd kasteel in neo-Vlaamse renaissance­ stijl, sinds 1953 gemeentelijk eigendom.

Het kasteel naast de kerk van Humelgem werd rond 1880 gebouwd in opdracht van Jules de Kerchove d'Exaerde (1830-1901), afdelingshoofd bij het Rekenhof en vanaf 1882 tot aan zijn dood burgemeester van Steenokkerzeel. De kern van het gebouw bestaat uit een volume met een rechthoekige plattegrond onder een hoog dak, dat langs de ene zijde op een schild en langs de andere op een trapgevel eindigt. Uit dit hoofdvolume steken vier secundaire volumes naar voor: een donjonachtig middengedeelte met een overkragende top en spietorentjes – echo van de 15de-eeuwse poorttoren ('Vleug') aan de overzijde van de straat – en drie lagere uitbouwen waarvan twee met volutengevels. Het gaat om een rijke, door de Vlaamse renaissance geïnspireerde baksteenarchitectuur met natuurstenen hoekkettingen, boogstenen, negblokken, diamantkoppen, frontons (dat boven de deur met het devies van de bouwheer "Endurer pour durer")... Op de toren stond oorspronkelijk een houten lantaarn met een uispits en de getrapte toppen van de volutengevels waren ooit bekroond met driehoekige frontons. Ook de houten balkons van de achtergevel en de aangebouwde wintertuin zijn verdwenen. In het nieuwe landgoed werden twee bestaande huizen als aanhorigheden opgenomen. Eén van de twee, het boerenhuisje van witte zandsteen ten zuidoosten van het kasteel, deed als tuinierswoning dienst en sloot aan bij een kleine, ommuurde moestuin (circa 11 are).

Het park rond het kasteel (perceel nr. 205c) besloeg aanvankelijk iets meer dan 1,75 hectare (hierin was ook de moestuin inbegrepen), maar het werd enkele jaren later uitgebreid tot bijna 4 hectare. Links van het kasteel verscheen ook een serrecomplex. Op het heuveltje in het noordwestelijke gedeelte van het park, ongetwijfeld een deel van het oorspronkelijke ontwerp, stond wellicht ooit een paviljoen of prieel. De contouren van het eigendom bepaalden het aanlegpatroon, grofweg een L-vorm, want tegenover de kerk stond een hoeve met een hectare grond erbij, die niet tot de Kerchoves eigendom behoorde. Zoals blijkt uit de stafkaart van 1891, lag de hoofdingang van het domein – een kleine 'lunet' of halfrond pleintje, het poorthek langs het ronde gedeelte – aan de steenweg Mechelen-Tervuren (de huidige Gorislaan). Hij vormde het vertrekpunt van lussen, die zowel het noordelijke, bomenrijke gedeelte van het park aandeden als de open ruimte voor het kasteel. Deze ruimte bestond uit een centraal gazon omringd door een gordel van bomen, waarvan er verschillende nog bestaan: drie bruine beuken (Fagus sylvatica 'Atropunicea'), witte paardenkastanje (Aesculus hippocastanum) en mogelijk ook de treurhoningboom (Sophora japonica 'Pendula') aan de voet van de helling naar het kasteel. Tot 1985 was er ten oosten van het kasteel nog een massief met wor­telop­slag van bonte iep (Ulmus carpinifolia 'Variegata', Ulmus glabra 'Exoniensis'), ongetwijfeld relicten van een beplanting die door de iepenziekte werd vernietigd.

Het op de stafkaart van 1891 afgebeelde patroon wordt herhaald op de stafkaart van 1912 (ICM, 1925) en is ook nog herkenbaar in het strakke, bijna modernistisch aandoende patroon dat op de stafkaart van 1930 wordt weergegeven. De lunet met de hoofdingang is dan verdwenen; de nieuwe ingang bevindt zich 150 m naar het noorden, bijna op het kruispunt met de Kortenbergsesteenweg. De weidse lus doorheen het noordelijke, beboste gedeelte anno 1891 is nog herkenbaar in de sikkelvormige tra op de kaart van 1930. In hoever de strakheid van 1930 overeenstemt met het toenmalige tracé van de wegen of veeleer verband houdt met de manier van voorstellen, valt niet meer uit te maken, omdat elk spoor van de oude parkwegen uitgewist is. Op geen enkele van de stafkaarten komt een vijver voor. Nochtans is op de voorgrond van een ansichtkaart uit het begin van de 20ste eeuw ten zuiden van het kasteel een vijver te zien, die minstens even breed is als het kasteel. Van deze vijver valt niets meer te bespeuren.

Na het overlijden van burgemeester de Kerchove in 1901 werd het kasteeldomein van Humelgem verkocht aan markies Charles de Croix, eigenaar van het kasteel van Ham*. Hij stelde het ter beschikking van Franse nonnen – 'les Petites Soeurs de Jésus' – die wegens de antiklerikale politiek van de toenmalige regering Frankrijk hadden verlaten en die Humelgem als rustoord gebruikten. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd Humelgem bewoond door de componist Alfons Moortgat. Gedurende het interbellum werd het kasteel ingericht als restaurant en familiepension – "pension très soignée, chambres spacieuses, chauffage central, le calme, le repos absolu" en zelfs een sportveldje. Na de Tweede Wereldoorlog werd het kasteel verhuurd aan het Sint-Mariainstituut te Schaarbeek, die het als 'schoolkolonie' gebruikte. In 1953 kocht de gemeente Steenokkerzeel het domein aan en liet dwars door het park een nieuwe straat aanleggen, de huidige Claeslaan. Het kasteel zou als gemeentehuis worden ingericht, maar omdat Humelgem te ver van het centrum van Steenokkerzeel ligt, kwam daar niets van in huis. Met het oog op de verkaveling en de verkoop van een strook grond langs de Gorislaan (voorheen Tervuursesteenweg), moest een nieuwe, rechte oprit worden aangelegd aan de Billatstraat ten zuiden van het kasteel. Het gebouw werd ter beschikking gesteld van diverse gemeentelijke verenigingen en het gehalveerde park (1 hectare 39 are) werd in de loop van de jaren verrijkt met een geasfalteerd ­ volleybalterrein, een speeltuintje en met een 'staande wip' voor de plaatselijke schuttersgilde. Op 22 september 1982 werd het kasteel, samen met de 'Vleug' en de pastorie, als monument beschermd, maar initiatieven om het gebouw te restaureren liepen op niets uit. Het staat momenteel leeg en verkeert in een verregaande staat van verval. De huidige met betonplanken afgeboorde dolomietpaden volgen strakke en hoekige tracés, die totaal afwijken van de historische padentracés en niet passen in een landschappelijk park.

Merkwaardige bomen (opname 22 september 1999)
Het cijfer in vet geeft de stamomtrek in centimeters weer. De omtrek wordt standaard gemeten op 150cm hoogte.

• 3. bruine beuk (Fagus sylvatica 'Atropunicea') 442
• 5. witte paardenkastanje (Aesculus hippocastanum) 443(130)
• 14. treurhoningboom (Sophora japonica 'Pendula') 100

Auteur: Deneef, Roger

Auteur: Wijnant, Jo

Datum: 2009

Titel Text: Park van het kasteel van Humelgem